مکانیسم ماشه” آزمونی بزرگ برای جامعه بین الملل
سید ابراهیم دادگر؛
اگر بازار سرمایه و اصلاح خسته کننده اش را فاکتور بگیریم ،ترند اول و کلمه روز این ایام “مکانیسم ماشه” است. اصطلاحی نا آشنا که با وجود مبهم بودن برای عموم مردم ، حتی هیبت اسمش آنها را نگران کرده. اما این اصطلاح چه مفهومی دارد؟ یکی از مفاهیم و عبارات بکار رفته در بندهای ۱۱ و ۱۲ توافق هسته ای موسوم به برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) مکانیسم ماشه (Trigger Mechanism) است. به این مفهوم اصطلاح اسنب بک (Snapback) نیز گفته می‌شود. در یک توصیف ساده مکانیسم ماشه ابزاری برای اعضای گروه ۵+۱ است که به آنها این امکان را می‌دهد که به دوران قبل از برجام بازگشته و تحریم‌های مجدد علیه جمهوری اسلامی ایران را عملی سازند.
در قطعنامه ۲۲۳۱ آمده است که اگر یکی از اعضای امضا کننده توافق برجام در اعمال و انجام تعهدات شکایتی داشته باشند، این شکایت ابتدا در کمیسیون مشترک برجام ظرف ۱۵ روز بررسی شده و اگر درباره آن به توافقی نرسند، پرونده قابلیت ارجاع به شورای امنیت سازمان ملل متحد را پیدا خواهد کرد. در شورای امنیت نیز بر سر ادامه تعلیق تحریم‌های ایران رای گیری می‌شود. در آنجا اگر یکی از اعضای دائم شورای امنیت آن را وتو کرد، در آن زمان به صورت خودکار و بدون نیاز به رای گیری دوباره تمامی قطعنامه‌های قبلی شورای امنیت علیه ایران برمی‌گردد که مهم‌ترین آن قطعنامه ۱۹۲۹ بود که علیه کشورمان اعمال شد. قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت سازمان ملل متحد قطعنامه‌ای مربوط به حقوق بشر بود که در ۹ ژوئن ۲۰۱۰ به تصویب این شورا رسید و تحریم‌های اقتصادی شدیدی را علیه کشورمان وضع کرد. در واقع در این صورت برجام از بین خواهد رفت و تحریم‌های چندجانبه علیه ایران بر می‌گردد. اما سوالی که اینجا پیش می آید؛ این است که آیا روند فعال سازی این مکانیسم در شرایط فعلی چگونه است؟ چیزی که مسلم است برای فعال سازی مکانیسم ماشه باید عضو توافق برجام بود ولی ایالات متحده آمریکا حدود دو سال است که از برجام خارج شده ؛ توافقی که ترامپ آن را یکی از بدترین توافقات تاریخ می‌داند و به همین جهت شانزده ماه پس از ورود خود به کاخ سفید و به رغم هشدار بسیاری از مقامات و ناظران آمریکایی، در هشتم می۲۰۱۸ خروج آمریکا از برجام را اعلام کرد .گرچه پمپئو وزیر خارجه ایالت متحده گفته است که بحث بازگشت به برجام مطرح نیست و دولت آن کشور هرگز قصد انجام چنین کاری ندارد با این حال دولت امریکا ادعا می‌کند که به صورت قانونی و حقوقی همچنان یکی از کشورهای حاضر در توافق هسته‌ای است. که در واقع هدف از این طرح، کلید زدن مکانیسم ماشه و بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران است.
همانطور که اشاره شده ایالات متحده آمریکا معتقد است که هنوز یکی از اعضای توافق هسته ای و چون قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، برجام را به‌عنوان ضمیمه خود قبول کرده است، بنابراین آن‌طور که گفته‌شده، در طرح توجیهی حقوقی آمریکا اشاره‌شده که خروج از این توافق برای آمریکا و دیگر اعضاء از منظر حقوقی میسر نیست و واشنگتن تنها تعهداتش را در برجام متوقف کرده است؛ بنابراین از آنجایی‌که ایالت متحده در قطعنامه ۲۲۳۱ سال ۲۰۱۵ سازمان ملل در تصویب برجام یکی از طرفین توافق نامیده شده، براین اساس هرلحظه می‌تواند به آن رجوع کند و حق درخواست بازگشت تمامی تحریم‌ها را علیه ایران به دلیل نقض تعهدات برجامی، داشته باشد.
در رد ادعاهای ایالات متحده آمریکا میتوان گفت که که ابتدا برجام و بعد قطعنامه ۲۲۳۱ تصویب شده است. در واقع برجام متقدم بر قطعنامه است. لذا آمریکا برای آنکه بتواند به قطعنامه استناد کند باید به برجام بازگردد و تمام مفاد آن را اجرا کند.
حال آنکه آنها در ۸ ماه مه ۲۰۱۸ از برجام خارج شد و این مساله را به‌صورت رسمی و علنی اعلام کرد که از این پس عضو برجام نخواهد بود، در نتیجه نمی‌تواند از سازوکارهایی که در برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ معین شده استفاده کند. چون در بندهای ۱۱، ۱۲ و ۱۳ و مشخصا بند ۱۱ مربوط به اجرای قطعنامه گفته شده که هر دولت عضو برجام می‌تواند مکانیزم بازگشت تحریم‌ها را به جریان بیندازد. اما ایالات متحده خودش برجام را کنار گذاشت و دیگر نمی‌تواند به لحاظ حقوقی و فنی به این موضوع استناد کند که دولت عضو برجام هست.
لازم به اشاره است که در این مهم کشورهای اروپایی، روسیه، چین و… هم عقیده با جمهوری اسلامی ایران بوده و معتقدند آمریکا قادر به فعال کردن مکانیسم ماشه نمی باشد؛ در این شرایط مجموعه حاکمیت و خاصه دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران باید با اقدامات سنجیده و فنی نهایت استفاده از این اجماع بر علیه آمریکا و انشقاقش با اروپا را ببرد. همزمان با این فعل و انفعالات برخی از نمایندگان پارلمان ایران طرح دو فوریتی خروج از برجام را تقدیم هیئت رییسه مجلس نموده؛ نگارنده معتقد است، خروج از برجام در وضعیت کنونی منفعتی برای کشور ما نخواهد داشت بلکه بهانه‌ای به امریکا خواهد داد تا از کشورهای اروپایی بخواهد تا در اعمال تحریم‌ها با این کشور همراه شوند. همچنین از حیث عملی نیز خروج از برجام مانعی برای جلوگیری از اجرای مکانیسم ماشه محسوب نمی‌گردد. براین اساس و مطابق با حقوق بین‌الملل، برای حقوقدانان بین‌المللی کاملا مشخص و مبرهن بوده که دولت ترامپ، دلایل حقوقی کافی، منطقی و مشروعی را برای استفاده ابزاری از مکانیسم ماشه و بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران نداشته و دیدگاه دولتمردان آمریکایی مبنی بر اینکه دولت آمریکا برجام را کنار گذاشته و از آن خارج نشده اند و هرلحظه می‌توانند از بخش مربوط به مکانیسم ماشه علیه ایران استفاده کند، مشروعیت حقوقی و بین‌المللی ندارد.
در پایان باید گفت در این برهه آزمونی تاریخی در پیش روی نهادهای حقوقی جامعه بین الملل از جمله شورای امنیت سازمان ملل متحد قرار گرفته و فرصتی است که نشان دهند تحت تاثیر ایالات متحده آمریکا نیستند. قطعا شکست آمریکا در این دوئل پیروزی بزرگ برای کشورمان و در مقابل پیروزی آمریکا عملا به معنای مرگ برجام و بی اعتمادی دنیا به نهادهای تصمیم گیرنده بین المللی است.
