نهج البلاغه ؛ منبعی سرشار برای استخراج حقوق شهروندی
ولی الله شجاع پوریان؛
با توســعه سیاســی جوامع، مفاهیم جدیدی وارد گفتمان سیاســی-مدنی کشــورها شد که درگذشــته های دور نمیتوان سراغی از آنها یافت. هرچند شکلگیری دولت-ملتها نقطه عطفی در تدویــن قوانین و مقررات در قالب حقوق مدنی، حقــوق بین الملل، حقوق خصوصی، حقوق عمومــی و … بــود و با اینکه رگه هایی از محتوای این حقوق و قواعد عرفی، اخلااقی و قانونی رامیتوان در نظامهای سیاســی باستان، حکومتهای دینی و ســایر نظامها و مکاتب سیاسی درگذشته دید، اما تدوین منظم و صریح آنها که به ارتقای مدنیت و قانونگذاری در جوامع انسانی کمک کرد، مقوله جدید است.
یکی از مفاهیم جدید در حقوق به ویژه در کشــور ما حقوق شــهروندی است، بدیهی است تاپیش از این برای هر شــهروند به عنوان عضــوی از جامعه وظایفی متصور بود و افراد هر جامعه مکلف بودند بر اســاس قوانین و مقرراتی که حاکمیت و نظام سیاسی برای آنها تدوین میکند،رفتار کنند، اما اینکه شهروندان هم در این میان دارای اختیارات و حقوقی باشند، کمتر به آن توجه میشد. خوشبختانه امروزه حقوقی چون آزادی بیان و مذهب، تضمین مالکیت خصوصی وعمومی، حق اعتراض، آزادی انتخاب شغل، حق رای، برخورداری از بیمه و حقوقی از این دست در زمره حقوق بدیهی شــهروندان هر جامعه به شمار می آیند و حداقل مردم کشورهای مختلف برای دستیابی به آنها تلاش میکنند.
ســابقه حقوق شهروندی در ایران نیز گرچه به دوران کوروش کبیر باز میگردد، اما در دوران مدرن نیز از زمان مشــروطه و پس از انقلاب اسلامی در قوانین موضوعه تاکنون طرح و پیگیری شــد، اما قانون احترام به آزادیهای مشروع و حفظ حقوق شــهروندی در سال ۱۳۸۳ اهمیت بیشــتری یافت. در دوران ریاست جمهوری دکتر روحانی حقوق شهروندی به یک مفهوم رایج وپرکاربرد در ادبیات سیاسی کشور تبدیل شد و با توصیف اصول مختلف و انتشار ۱۲۰مادهای آن در سال ۹۵ به یکی از دستاوردهای دولت یازدهم تبدیل شد.
یکی از مهمترین مبانی و مســتندات حقوق شهروندی در سیره نظری و عملی امام علی (ع) وبه ویژه آموزه های موجود در نهج البلاغه و حکمتها و سخنان آن حضرت است. موضوعات مهمی چون حقوق اجتماعی، حق حیات، آزادی، عدالت، مساوات، و مبارزه با ظلم و ستمگری و تجاوز،حقوق مردم و رهبران، از موضوعاتی اســت که در نهج البلاغه بسیار مورد توجه قرار گرفته و دراشــارات حضرت علی(ع) تاکیدات بســیاری در مورد حقوق متعدد در جامعه بشری مطرح شده اســت. نهج البلاغه نگاه فراگیری درباره حقوق شــهروندی ارائه میدهد که نه از روی شــفقت واحساس، که از قوه عقل و عدالت بهره میگیرد و تنوع را رسمیت میبخشد.
ایشان حق رهبر بر مردم و حق مردم بر رهبر را بزرگترین حق در میان حقوق معرفی میکند و اصــلاح جامعه را منوط به اصلاح هر دو میدانــد؛ چنانکه اگر رهبر و مردم هر دو به وظایف خویش عمل کنند و حقوق طرف مقابل را پاس دارند، حق در آن جامعه نهادینه و شکوه می یابد و راههای دین پدیدار و نشانههای عدالت برقرار و سنت پیامبر (ص) پایدار میشود.
از دیگر حقوق سیاســی شــهروندان، برابری و یکســانی در مقابل قانون است. همه از حقوق مســاوی برخوردارند و قانون از همه یکســان حمایت میکند. این آموزه از خالل بیانات حضرت علی (ع) در موارد بســیار به دســت می آید که ایشان با امر به عدالت و عدم تبعیض، میفرمودند:
«عدالت هر چیزی را در جای خود می نهد، درحالیکه بخشش آن را از جای خود خارج میکند،عدالت تدبیر عمومی مردم اســت، درحالیکه بخشش گروه خاصی را شامل میشود. پس عدالت شریفتر و برتر است».
همچنین این گفتارکه «اگر کسی را بر دیگری حقی باشد که دیگری را بر او حقی نباشد، چنین حقی مختص خداوند ســبحان است، و آفریدگانش را چنین حقی نیست، زیرا او قدرت و توانایی دارد و در هر چه قضا و قدر گوناگون او جاری گردد، عادل و دادگر اســت ،نشان میدهد رابطه مردم با حاکمیت و رهبران سیاسی خود یک رابطه دو طرفه است و شهروندان نیز دارای حقوقی هســتند که در بخشهای مختلف نهج البلاغه به کرات به آن پرداخته، به گونه ای که بسیاری ازً آنها را در
آنها گرچه حقوقی صریح وآشــکار هســتند، اما حضرت برای تاکید بر روی آنها عمدا
لابه لای بیانات و مکتوبات خود ذکر کرده است.
نامه ۵۳ به مالک اشتر یکی از جلوه های مهم ترسیم حقوق شهروندی در نهج البلاغه است. امام علی (ع) در این نامه مالک را به رعایت عدل و انصاف، حقوق شهروندی، حقوق بشر، مصالح عامه،تساهل با شهروندان، تدارک مشارکت و… توصیه میکند. ایشان حتی غیرمسلمان بودن را دلیلی برای تفاوت در حقوق شهروندان نمی داند و با تدقیق در سایر روایات و اشارات نیز میتوان تاکیدبر حقوق شهروندی را در نهج البلاغه به راحتی دریافت و آن را به کار بست.
با بهره گیری از چنین مضامین و مفاهیمی در آموزه های دینی به ویژه نهج‌البلاغه تلاش دولت یازدهم و دوازدهم را در تقویت جایگاه حقوق شــهروندی می توان قابل دفاع دانست، اما بدیهی اســت تا رسیدن به نقطه مطلوب باید با مشارکت شــهروندان، پیگیری نخبگان و البته اصحاب رسانه برای نهادینه شدن مفهوم حقوق شهروندی در جامعه تلاش کرد.
